Ռուբեն Գալիչյանի
Հեկատեոսի՝ (շուրջ 550-480թթ. մ.թ.ա.) աշխարհի քարտեզի վերակառուցումը բրիտանացի քարտեզագետ Ջոն Մըրրի կողմից: Գծագրողը 20-րդ դարի ֆրանսահայ քարտեզագետ Զատիկ Խանզադյանն է, որն ավելացրել է հայկական թեմաներով զարդանկարներ: Ըստ ավանդության՝ Հեկատեոսն իր քարտեզը փորագրել էր պղնձե թիթեղի վրա և օգտվել է քարտեզագրության հիմնադիր համարվող Միլեթացի Անաքսիմանդրոսի (շուրջ 611-547 թթ. մ.թ.ա.) աշխատանքներից: Այստեղ առաջին անգամ նշված է եղել Հայաստան անունը: Ճանաչված աշխարհը համարվում էին Ասիան, Եվրոպան և Լիբիան (Աֆրիկան), որոնք շրջապատված էին օվկիանոսով: Միջերկրական ծովի ձևն այստեղ արդեն նման է իրականին, իսկ Կասպից ծովը նշված է միացած հյուսիսային օվկիանոսներին:
Հռոմեացի աշխարհագրագետ Պոմպոնիոս Մելայի 40թ. քարտեզը: Մելան առաջին աշխարհագրագետներից էր, որ 1471թ. լատիներենով Միլանում տպագրված իր «Տիեզերական աշխարհագրություն» գրքում առաջարկել է մեկ ուրիշ մայրցամաքի գոյությունը՝ ճանաչված աշխարհի հարավում: Ըստ Մելայի բացատրությունների՝ քարտեզը պատրաստել է հանրահայտ հոլանդացի քարտեզագետ և գիտնական Պիտեր Բերտիուսը (1565-1629թթ.), իսկ ներկայացված քարտեզը արտանկարել է ֆրանսահայ 20-րդ դարի քարտեզագետ Զատիկ Խանզադյանը:
Աբու Ասհաղ Իբն Մոհամմադ ալ-Ֆարսին (հայտնի Ալ-Իսթախրի անունով) ծագումով պարսկաստանցի էր, բայց ճանաչված էր որպես արաբ աշխարհագրագետ և պատմաբան: Միջին Արևելքում, Հյուսիսային Աֆրիկայում և Միջերկրականի շրջանում ճամփորդությունների հիման վրա 934-950թթ միջակայքում գրել է «Գիրք ճանապարհների և երկրների մասին» աշխարհագրական գիրքը, որը պարունակում է իսլամական աշխարհի վրա կենտրոնացած՝ Բալխի դպրոցի տեսակի աշխարհացույց քարտեզ, հարավն ուղղորդված դեպի վեր: Այստեղ ցուցադրված քարտեզը բուն ձեռագրից 1836 թվականին Բաղդադում ֆարսիի թարգմանված մի այլ ձեռագրի պատճենից է: Քարտեզի ձախ մասի մեծ ծովը ներկայացնում է Պարսից ծոցը, Արաբական ծովը, ինչպես նաև Հնդկական ու Խաղաղ օվկիանոսները միասնաբար, որի մեջ կան չորս կղզիներ, իսկ վերի գետը Նեղոսն է, որի հինգ ակունքները սկիզբ են առնում Լուսնի լեռներից: Հայաստանի անունը նշված է Կասպից ծովի հարավ-արևմուտքում:
Աբու Աբդուլլահ Մոհամմադ Իբն Շարիֆ ալ-Իդրիսին, կամ Էդրիսին (1099-1166թթ.) մեծագույն արաբ աշխարհագրագետներից մեկն է: Նա ծնվել է Մարոկկոյում և ճանապարհորդել ամբողջ Եվրոպայով մինչև Կենտրոնական Ասիայով, աշխատել է: Սիցիլիայի Ռոջեր երկրորդ թագավորի արքունիքում, որտեղ 1154թ. պատրաստել է իր աշխարհագրական «Ռոջերի Գիրք» կարևոր աշխատությունը, կից Աշխարհացույցով: Վերջինս, որն այսօր կոչվում է «Իդրիսի մեծ քարտեզը», գծված է եղել հիմնվելով հույն նավաստիների, ինչպես նաև ժամանակակից ճանապարհորդների հուշերի վրա: Ընդհանուր առմամբ, գիրքն ունի 70 փոքրածավալ քարտեզ, որտեղ տեղանունները գրված են արաբերենով, որոնք պատկերում են ժամանակի ճանաչված բոլոր երկրամասերը: Ձեռագիրն ունեցել է նաև փոքր աշխարհացույց քարտեզ, որը գծված էր հիմնվելով Պտղոմեոսի աշխարհի քարտեզի վրա: Այն այժմ պահպանվում է Օքսֆորդի Բոդլեան գրադարանում և հայտնի է որպես §Իդրիսի փոքր քարտեզ¦:
Գերմանացի քարտեզագետ Կոնրադ Միլլերը 1927թ. Իդրիսիի §Ռոջերի գրքի¦ մեջ եղած փոքր քարտեզներն իրար միացնելով վերակառուցել է Իդրիսիի Մեծ քարտեզը, որտեղ հյուսիսը ներքևում է, իսկ հարավը՝ վերևում: Այստեղ վերատպված պատկերը քարտեզի միմիայն մեկ վեցերորդ մասն է, ուր Սև ծովը երևում է աջ կողմում, իսկ Կասպից ծովը, Խազարը՝ ձախում: Ամբողջական քարտեզը ներառում է Չինաստանից մինչև Իսպանիա եղած երկրները: Միլլերի վերակառուցած քարտեզը մակագրված է լատինատառ արաբերենով:
Քարտեզում Հայաստանը բաժանված է երեք մասի: Վանա ծովի մոտ է գտնվում Մեծ Հայքը aali arminia, Փոքր Հայքը՝ asafel arminia-ն գտնվում է լճի արևմուտքում, իսկ երկու լճերի միջև նշված է երրորդ Հայաստանը՝ «Հայաստանի մնացորդը»՝ bakiet arminia: Քարտեզի մեջ կարելի է տեսնել bidlis (Բիթլիս), kalikala (Կարին կամ Էրզրում), halat (Ախլաթ), hui (Խոյ), slamas (Սալսմաստ), nasua (Նախիջևան) և այլ քաղաքների անունները: Նույնիսկ 1154թ. այս քարտեզի մեջ Արաքսից հյուսիս տարածքն անվանված է bilad alran` Արրան կամ Աղվանաց երկիր, իսկ Ադրբեջան երկիրը (bilad aderbaigan) գտնվում է Արաքսի հարավային կողմում:
Պատկերը Պտղոմեոսի 2-րդ դարի «Աշխարհագրություն» հատորի թարգմանությունից է (Մատենադարանի համար 1780 ձեռագիր, 1617թ.). քահանան դիտում է երկրագունդը, որը բաղկացած է երեք մայրցամաքներից` Ասիա. Եվրոպա և Աֆրիկա:
Հատված Վիեննայի Մխիթարյան միաբանությունում 1850-ական թվականներին պատրաստված, 60 սանտիմետր տրամագծով, հատուկ փայտե պատվանդանի վրա տեղադրված առաջին հայերեն գլոբուսից: Այստեղ տեսանելի է Փոքր Ասիա թերակղզին, որը կոչվում էր «Անատոլիա», և որից արևելք է գտնվում Հայաստանը:
Այս աստրոլաբը հայազգի բժշկապետ, Եղիայի որդի Ամիրդովլաթ Ամասիացու աշխատանքն է: Նա ծնվել է Ամասիա քաղաքում 1420 թվականի շրջանում և մահացել Պոլսում 1496 թվականին: Ամիրդովլաթը կրթություն է ստացել որպես բժիշկ, դեղագործ, մատենագիր և այլն, և տիրապետում էր շատ լեզուների, այդ թվում՝ արաբերենին, պարսկերենին, հունարենին և լատիներենին: Նա տարիներ շարունակ եղել է Սուլթան Մոհամմեդ Երկրորդ «Հաղթող»-ի պալատական բժիշկը և իր աշխատանքներից շատերը գրի է առել նրա արքունիքում՝ Պոլսում: Աստրոլաբը պատրաստված է արույրից, 1479 թվականին և կրում է Ամիրդովլաթի անունը: Այն ունի շրջանակ, որի վրա պտտվում են հինգ անիվներ, փորագրված սիմվոլներով, տառերով, աստղերի և համաստեղությունների անուններով և շրջաններով: Փորագրությունները հայերեն լեզվով են: Այս աստրոլաբը համարվում է հայկական կարևորագույն աստղագիտական գործիքներից մեկը: Փորագրությունները պարունակում են «Ամիրդովլաթ Բժշկապետ» անունը:
Սա Պտղոմեոսի «Աշխարհագրությունից» §Ասիայի Երրորդ Քարտեզն¦ է, ուր գծագրված են Վիրքը, Կոլխիսը, Աղվանքը և Մեծ Հայքը: Քարտեզի հյուսիսում ցուցադրված են երեք երկրներ: Առաջինը Կոլխիսն է՝ Սև ծովի արևելյան ափին, շրջապատված Կովկասյան լեռներով, երկրորդը Իբերիան է՝ Վիրքը, ամբողջովին շրջափակված լեռներով: Այս երկուսը միասնաբար այժմ կազմում են Վրաստանը: Երրորդ երկիրը Ալբանիան է՝ Աղվանքը, որը գտնվում է Կասպից ծովից արևմտյան ափին, շրջապատված Կովկասյան լեռներով, և որն այսօր կոչվում է Ադրբեջանի Հանրապետություն: Մեծ Հայքը՝ Արմենիա Մայորը, գտնվում է այս երկրների հարավում և սահմանակից է Մարաստանին (Մեդիա), Ասորեստանին ու Փոքր Հայքին (Արմենիա Մինոր), որը Մեծ Հայքից բաժանված է Եփրատ գետով: Հայաստանի տարածքում ցուցադրված են կարևոր քաղաքները, լեռները, գետերը և լճերը: Լճերի թվում են Տոսպիտա (Վանա) լիճը, որի ափին է գտնվում Տոսպիա - Տուշպա (Վան) քաղաքը և որից ակունք է առնում Տիգրիսը: Մյուս լիճը կոչվում է Աստիարա, որի մոտ նշված է Արտամետ քաղաքը: Այս քաղաքը իրականում գտնվում է Վանա լճի մոտ: Երրորդ լիճը կոչվում է Լիխնիտիս, որը Սևանա կամ Գեղամա լիճն է: Մեծ Հայքի քաղաքներից այստեղ կարելի է ճանաչել նաև Արտաշատը, Արմավիրը, Տիգրանակերտը, Բագավանը, Արշամաշատը, Նախուանան (Նախիջևանը), Խորսան (Կարսը) և Թերվան (Երևանը):
Այս էջը վերցված է Լորենցո Ֆրիսի պատրաստած Պտղոմեոսի «Աշխարհագրություն» ատլասից, որը տպագրվել է 1522թ., Ստրասբուրգում՝ Գրունինգերի տպագրատանը: Ընդհանրապես, Պտղոմեոսի տեքստերի մեջ ամեն մի երկիր ներկայացված է առանձին գլխով, որը պարունակում է տեղեկություններ տվյալ երկրի աշխարհագրության վերաբերյալ: Սրան հաջորդում է նույն երկրի քաղաքների ցուցակը, իրենց կոորդինատներով: Ատլասում, մեծ մասամբ ամեն քարտեզին նախորդող էջում, տրվում են համառոտ, բայց կարևոր տեղեկություններ քարտեզում պատկերված երկրների մասին: Այս էջը «Ասիայի Երրորդ Քարտեզի» տիտղոսաթերթն է, ուր նշված են Հայաստանի, Վիրքի, Կոլխիսի և Աղվանքի կարևոր քաղաքները և աշխարհագրական համառոտ տվյալները:
Սեբաստիան Մյունստերի (1489-1552թթ.) §Համաշխարհային աշխարհագրություն¦ գրքից «Մեծ Հայք, Կոլխիս, Կովկասյան Իբերիա և Ալբանիա» կոչված այս քարտեզը՝ տպագրված Բազել քաղաքում 1540թ., հիմնված է Պտղոմեոսի «Աշխարհագրություն» հատորների Ասիայի երրորդ քարտեզի վրա: Քարտեզը ցուցադրում է Կոլխիսը և Իբերիան (Վիրքը), Ալբանիան (Աղվանքը) և Մեծ Հայքը: Նոյյան Տապանը պատկերված է փայտաշեն տան նման, որը լողում է Կասպից ծովի մեջ: Փոքր Հայքը սկսվում է քարտեզի արևմտյան սահմանից: Քարտեզը պարունակում է Հայաստանի կարևորագույն քաղաքների հունական անվանումները:
Պիեր Դեսելիեի (1487-1553թթ.) աշխարհացույց քարտեզներից մեկը՝ §Պլանիսֆեր¦ կոչվածը պատկերում է աշխարհը՝ Ամերիկայից մինչև Ճապոնիա և Խաղաղ օվկիանոսը: Սա էլ, նրա նախկինի քարտեզների նման հսկայական մի քարտեզ է, շատ գեղեցիկ գծված մագաղաթի վրա 1550թ., նկարված և զարդարված տարբեր ցայտուն գույներով: Պատրաստվել է Ֆրանսիայի Մոնտմորենսի քաղաքում: Այս քարտեզը պետք է դիտել սեղանին փռած: Այստեղ էլ պատկերված է ամբողջ աշխարհը՝ նավահանգիստների անուններով և ծովագնացության համար անհրաժեշտ մանրամասներով: Ցամաքի ներսում հեղինակը նշել է քաղաքների և երկրների անուններ, մարդկանց ու կենդանիների պատկերներ ու տարբեր տեսարաններ: Կան նաև պատմական նյութերի և առասպելների արձանագրություններ: Հեռավոր Արևելքի մասին այստեղ կան հատուկ հավելյալ բացատրություններ, քանի որ այդ ժամանակաշրջանում աշխարհի այս մասը առևտրականների համար գրավիչ և հատուկ ուշադրության առարկա էր: Այս պատկերը ցույց է տալիս քարտեզի միմիայն մեկ հատվածը՝ Միջին Արևելքը, ուր կարելի է տեսնել նաև Հայաստանը:
Ջերարդ դե Եոդեն (1509-1591), որն աշխատում էր Անտվերպենում, Մերկատորի ժամանակակիցն էր: Երբ 1578թ. Մերկատորը զբաղված էր իր պտղոմեոսական ատլասի հրատարակությամբ, դե Եոդեն հրատարակեց իր շատ ավելի արդիական ատլասը: Դե Եոդեի այս քարտեզը, որն անվանված է «Ասիայի առաջին մասը», ցուցադրում է Ասիայի հարավ արևմտյան շրջանը, ներառյալ Պարսկական և Օսմանյան կայսրությունները և Կովկասը: Քարտեզը «Երկրագնդի Հայելի» կոչվող ատլասից է, որը հրատարակվել է 1578թ. և այժմ հազվագյուտ է: Հայաստանը քարտեզում բաժանված է երկու մասի. արևելյան մասը կոչվում է «Հայաստանի նահանգ», իսկ օսմանյան գերիշխանության տակ գտնվող մասը՝ «Թուրքոմանի» Քարտեզում պատկորված են շրջանի երեք կարևոր լճերը, բայց նրանց վայրերը և համեմատական դիրքերը սխալ են: Վանա լիճը, ինչպես նաև Շիրվանը ցուցադրված են Կասպից ծովի հարավում, Պարսկաստանի սահմանների մեջ: Պարսկական Ադրբեջան նահանգը մակագրված է «Ադիլիբիգա» և տեղադրված է Կասպից ծովից բավական հարավ, Ուրմիա լճի հարավ-արևելքում: Նշված հայկական քաղաքներից ճանաչելի են Բիթլիսը, Ոստանը, Վանը, Մուշը և Մանազկերտը (այստեղ՝ Մալազիրտ): Ընդհանրապես քաղաքների, գետերի և այլ վայրերի տեղերը շատ մոտավոր են տեղադրված:
Այս քարտեզն ունի ավելի երևակայական, քան իրական բնույթ: Հանովեր քաղաքում հրատարակված Ասիայի այս քարտեզը պատրաստել է Հայնրիխ Բուտնինգը 1581թ., նրան տալով թռչող նժույգի՝ Պեգասի նմանություն: Քարտեզում ձիան գլուխը Փոքր Ասիան է ներկայացնում, որի վերևում Սև ծովն է: Կրծքի վրա են Սիրիան, Լիբանանը, Իրաքը և Պաղեստինը, իսկ առջևի սրունքները՝ նեղացված Արաբիան է: Մարմնի մնացորդը և թևերը պատկերում են Ռուսաստանը և Հիրկանիան, ընդհուպ մինչև Հնդկաստան և Հնդկաչին: Ձիու պոչը ներկայացնում է Չինաստանը:
Քարտեզում Հայաստանը նշված է ձիու աչքի հետևում, որտեղից նաև ակունք են առնում Եփրատ և Տիգրիս գետերը: Կիլիկիայի քաղաքներից պատկերված է Թարսուսը:
Ֆրանսիացի քարտեզագետ Նիկոլաս Սանսոնի (1600-1667թթ.) այս քարտեզը հիմնված է Պտղոմեոսի «Աշխարհագրության» վրա և տպագրված է լատիներենով, 1658թ.: Այն կրկնում է նույն սխալները, որ կան Պտղոմեոսի վրա հիմնված ուրիշ քարտեզագիրների (Մյունստեր, Մերկատոր և այլն) աշխատանքներում: Հայաստանի տարածքում պատկերված են չորս լճեր, որոնցից որպես ամենամեծը սխալմամբ պատկերված է Լիխնիտիսը, այսինքն` Սևանը: Մյուս լճերն անվանված են Արտեուսա, Արսեսա, Տուշպա, որոնք բոլորն էլ հայկական իրականության մեջ վերաբերում են Վանա/Արճեշ լճին: Թավրիզ քաղաքն անվանված է Գաբրիս, հայկական քաղաքներից նշված են Արմավիրը, Տիգրանկերտը, Արտամետը, Տուշպան (Վան) և Թերվան (Երևանը), որոնք բոլորն էլ սխալ են տեղադրված:
Աթանասեուս Կիրշերին (1601-1680թթ.) վառ երևակայությունով գիտնական էր, որի կարևոր գյուտերից է «Կախարդական Լապտերը» (Lanterna magica), իսկ գրքերից էլ հետաքրքրական է «Ընդերկրյա աշխարհը», ուր նա տալիս է բացատրություններ հրաբուխների ու մակընթացությունների մասին: Ամստերդամում 1675թ. հրատարակված նրա «Նոյյան Տապանը» գիրքն ունի երեք մաս՝ նախաջրհեղեղյան, ջրհեղեղի և դրան հաջորդող ժամանակների մասին: Այստեղ նա տալիս է գծագրություններ և ուրվանկարներ եռահարկ տապանի կառուցման վերաբերյալ, մարմնամասներով և սենյակների քանակով ու չափերով: Կենդանիների և թռչունների սենյակները գտնվում են առաջին և երրորդ հարկերում, շարված երկու շարքի վրա, իսկ ուտելիքի պահեստները միջին հարկում են: Տապանն ունի շուրջ 150 մետր երկարություն, 25 մետր լայնք ու 15 մետր բարձրություն: Գրքում կան տապանի վրա ներկա բոլոր կենդանիների ու թռչունների զույգերի պատկերները, բայց բացակա են միջատները:
Ջրհեղեղին հաջորդող ժամանակաշրջանի մասին նա տալիս է տարբեր գծագրություններ, որոնց մեջ է նաև Երկրային Դրախտի քարտեզը, որը գտնվում է Հայկական Բարձրավանդակի մոտ, Եփրատ և Տիգրիս գետերի միջև և որի դարպասներին պահակ են կանգնած զինյալ հրեշտակները: Կենդանիները բոլորը գտնվում են դրախտից դուրս, նրա մերձակայքում:
Սա մեզ հասած հայերեն ձեռագիր առաջին քարտեզն է, որը պատրաստել է նաև Հաջի Խալֆա Քյաթիբ Չելեբի կոչվող, ճանաչված պատմաբան, բանաստեղծ, երաժիշտ, հրատարակիչ ու քաղաքական գործիչ Երեմիա Չելեբի Քեոմուրճյանը (1637-1695) Կոստանդնուպոլսում, 1691թ., իտալացի Կոմս Լուդովիկո Մարսիլիի պատվերով: Այս քարտեզը պատահաբար գտնվել է Բոլոնիայի Համալսարանի գրադարանում 1991թ. և նյութ է դարձել Պրոֆ. Գաբրիելլա Ուլուհոջեանի ծավալուն գիտական աշխատության համար: Քարտեզն ընդգրկում է Հայկական Բարձրավանդակը, Կասպից ծովից, Արցախից մինչև Մարմարա ծովի շրջանում գտնվող հայկական քաղաքները, շրջանները, եկեղեցական ծխերը, նաև կարևոր վանքերը, եկեղեցիները, մենաստանները, աղոթավայրերը և այլն: Հեղինակը տեղերի անունների հետ տվել է նաև նրանց մասին կարևոր, բայց համառոտ տեղեկություններ ու պատմական փաստեր:
Ըստ միջնադարյան սովորության, քարտեզը ուղղորդված է արևելքը դեպի վեր, իսկ աշխարհագրական կոորդինատները և այլ տվյալները նշված չեն: Քարտեզի մեջ նաև նշված են Երուսաղեմում, Կիպրոսում և այլուր գտնվող կարևոր հայկական եկեղեցիներն ու վանքերը: Վերի հիշատակարանում տրված են տեղեկություններ հայոց պատմության մասին, իսկ ներքևի հիշատակարանում բացատրվում են քարտեզը պատրաստելու հանգամանքները:
Հայերենով առաջին տպագիր «Համատարած Աշխարհացույցը», որի հրատարակիչն է Թովմաս Վանանդեցին, լույս է տեսել 1695թ. Ամստերդամում: Քարտեզի հենքի փորագրողներն են Շոնբեկ (կամ Սխոնբեկ) եղբայրները: Սկսած 1754թ.-ից, նույն քարտեզը մի քանի անգամ վերահրատարակվել է Վենետիկի Սբ. Ղազար Միաբանության տպարանում:
Գեղեցիկ պատկերներով զարդարված քարտեզը ցույց է տալիս երկու կիսագնդերը, որոնց վրա անկատար են ցուցադրված Ամերիկան և Նոր Հոլանդիան (Ավստրալիան): Չորս անկյուններում նշված են տարվա եղանակները՝ առասպելական անձնավորություններով և աստղագուշակության նշաններով: Գիշերային երկինքն ու համաստեղությունները, երկրագնդի բևեռները, ինպես նաև արեգակնային համակարգն իր մոլորակներով ցուցադրված են առանձին շրջանների մեջ: Քարտեզի ներքևի կենտրոնական հիշատակարանում պարսկերենով/թուրքերենով գրված է «Ջահան Բին», այսինքն Աշխարհացույց:
«Երկրային Դրախտ» (Եդեմը), կոչվող այս քարտեզը հիմնված է միջնադարյան առասպելների և կրոնական ավանդությունների վրա, ըստ որոնց Երկրային Դրախտը գտնվում էր Միջագետքի մոտ: Քարտեզը պատրաստել է անգլիացի Էմանուել Բոուենը (ստեղծագործել է 1714-1767թթ.): Այստեղ Եդեմը ներկայացված է Պատմական Հայաստանի տարածքում, Ուրմիա և Վանա լճերի միջև՝ իր կենտրոնում ունենալով Արարատ լեռը: Արաքսի, Տիգրիսի և Եփրատի ակունքները պատկերված են այս տարածքում: Քարտեզը տպագրված է 1780թ.-ի շրջանում: Նույն քարտեզը վերատպված է Բոուենի տարբեր ատլասների մեջ, որոնք հրատարակվել են 1744-ից մինչև 1780 թվականները:
Այս քարտեզի նման տարբերակներ հրատարակել են նաև Մոքսոնը, Ստակհաուզը, Կիրշերին, Բուաշը, Վուգոնդին և ուրիշները:
1783թ. Փարիզում տպագրված Ֆիլիպ Բուաշի (1700-1773թթ.) այս քարտեզը կոչվում է §Սրբերի կենսագրությանը ծանոթացնող քարտեզ¦, որում պատկերված են Բիբլիական երկրներն ու նշված են Նոյի ժառանգների անունները, որոնք հիմնվեցին այդ երկրներում:
Երկրային Դրախտը՝ Եդեմը, պատկերված է Հայաստանում, ուր նաև նշված է Արարատ լեռը՝ գագաթին նստած Նոյյան տապանով: Վանա և Ուրմիա լճերը պատկերված են միացած նեղուցով:
Ռուսական այս քարտեզը կոչվում է «Ասիական Թուրքիան, Անատոլիան, որը ներառնում է Հայաստանը, Քուրդիստանը, Ալջեզիրան, Իրաք-Աջամին»: Քարտեզը վերցված է 1793թ. տպագրված «Նոր ատլաս, կամ աշխարհի բոլոր անկյունների քարտեզների հավաքածուից», տպագրված Սանկտ Պետերբուրգում: Այս ատլասը ֆրանսիական նույնանուն ատլասի ռուսերեն թարգմանությունից է, որը տպագրվել էր Փարիզում 1762թ.:
Քարտեզում Հայաստանը ցուցադրված է բաժանված Օսմանյան և Ռուսական կայսրությունների միջև: Լճերի անուններն են Աղթամար (Վան), Գոկչա (Գեղամա-Սևան) և Օրմիա (Ուրմիա): Կարևորագույն քաղաքներից նշված են Երևանը, Արաբկիրը, Կարսը, Վանը, Բիթլիսը, Բայբուրթը և Խլաթը: Այստեղ Կասպից ծովը ցուցադրված է իրականին համեմատաբար նման:
Հայերենով հրատարակված առաջին ատլասն ունի հետևյալ խորագիրը. «Աշխարհացույց Պատկերաց ըստ Արքունի աշխարհագրաց Գաղղիո, Անգլիո, Գերմանիո և Ռուսաց: Փորագրյալ ծախուք Հովհաննու Ամիրայի Տատյան: Ի Վենետիկ ժամի 1849 ՌՄՂԸ» (Սբ. Ղազար)»: Ատլասը փորագրված է Փարիզում և տպագրված Սբ. Ղազարի տպարանում, Վենետիկ:
Ատլասը պարունակում է տաս քարտեզ, որոնց մեջ են արեգակնային համակարգը, մայր ցամաքները, Օսմանյան կայսրությունը և Հայաստանը: Այստեղ կա նաև մանրամասն տեքստ հայերենով: Սա առաջին հայերեն ատլասն է, որը պարունակում է թե՛ տեքստ և թե՛ քարտեզներ: Ընդհանուր առմամբ ատլասի քարտեզները գծագրված, փորագրված և ներկված են խնամքով և բարձր ճաշակով: Սրանք ոչնչով չեն զիջում մյուս եվրոպական քարտեզագետների ատլասներին:
Ատլասի նախավերջին քարտեզը «Օսմանյան կայսրություն» քարտեզն է, ուր տրված են կայսրության ժամանակակից սահմանները: Քարտեզը մեծածավալ է և լի մանրակրկիտ տեղեկություններով:
«Հայաստանը և հարևան երկրները» կոչվող այս քարտեզը Ֆ. Օսվալդի հետ 1901թ. պատրաստել է իռլանդական ծագում ունեցող բրիտանացի ճանապարհորդ և աշխարհագրագետ Հ. Լինչը: Լինչը հետաքրքրված էր Հայաստանով և երկու անգամ ճամփորդել է այնտեղ. 1893թ.-ին՝ Արևելյան Հայաստան, իսկ 1898թ.-ին՝ Արևմտյան Հայաստան: Սա Լինչի 1901թ. Լոնդոնում տպագրված §Հայաստանյան ճամփորդություններ, պատկերներ և հուշեր¦ գրքին ընկերակցող քարտեզն է: Գիրքն ունի Հայաստանի շրջանի և հայերի մասին մանրամասն տեղեկություններ, պատկերներ ու գծագրություններ, որոնք այսօր կարևոր պատմական աղբյուրներ են:
Քարտեզը պարունակում է մանրամասն տեղագրություն, ինչպես նաև աշխարհագրական տեղեկություններ, նշելով գյուղերի, քաղաքների, գետերի ու սարերի անուններ, ինչպես նաև վիլայեթների և երկրների սահմանները: Ռուսական (Արևելյան) Հայաստանի սահմանների մեջ են Կարսը, Արդահանը, Չիլդըրը, Իգդիրը, Բայազեդը և Արարատները: Քարտեզի տվյալ հատվածը ցույց է տալիս Մեծ Հայքի կենտրոնական շրջանը:
Հայաստանի Հանրապետության ֆրանսերեն այս քարտեզը պատրաստել է ֆրանսահայ քարտեզագետ Զատիկ Խանզադյանը, Փարիզում, 1919թ. այնտեղ կայանալիք խաղաղության կոնֆերանսին մասնակցող հայկական պատվիրակության համար: Քարտեզը պատրաստվել է Հայաստանի զինյալ ուժերի ընդհանուր հրամանատար Գեներալ Նազարբեկյանի կարգադրությամբ: Քարտեզում շեշտը դրված է նորաստեղծ Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի հանրապետությունների ընդհանուր սահմանների վրա, որի նպատակն էր մեծամասնաբար հայութամբ բնակեցված տարածքների ներառումը Հայաստանի առաջին Հանրապետության սահմաններում (1918-1920): Կարսի, Շուշիի և Ախալքալակի հայաբնակ շրջանները ներառված են քարտեզի սահմաններում: Քարտեզին ընկերակցող գրքույկի մեջ առաջարկված սահմաններից ներս ապրող բնակչության ազգային կազմի տվյալներն են.
Քարտեզում Հայաստանի և Թուրքիայի սահմանները գծված են բարակ կարմիր գծով, քանի որ դրանք դեռ բանակցությունների առարկա էին և սահմանները որոշվելու էին ըստ կայանալիք Սևրի Դաշնագրի:
Հայաստանի ճանապարհների ժամանակակից քարտեզ, պատրաստված է հունգարական ԳԻԶԻ ընկերության կողմից, որը վաճառվում է այսօր աշխարհի տարբեր երկրներում:
Քարտեզը տպագրված է 2001թ.՝ Հունգարիայում: Արտատպվածը «Հայաստան և Ադրբեջան» քարտեզի Հայաստանի հատվածն է:
Հայաստանի աշխարհագրական շրջանի լուսանկարը, արված երկրագնդի շուրջը պտտվող արհեստական արբանյակից: Այս քարտեզը հրատարակվել է 2002թ.:
Այս հատվածի մեջ ցուցադրված է Հայաստանի մեկ մասը, որի կենտրոնում, դեպի ձախ, Երևան քաղաքն է: Լուսանկարի վերին ձախ անկյունում Արագածն է, իսկ ներքևի ձախ կողմում երևում են մեծ և փոքր Արարատները: Վերի աջ կողմում Սևանն է: Արարատների հյուսիսում տեսանելի է Արաքսի ոլորապտույտ հունը:
Հատված Էբստորֆյան Աշխարհացույց քարտեզից, որը ցույց է տալիս Կովկասյան լեռների տարածաշրջանը: Քարտեզը պատրաստվել էր 1232 թ., 3.6 մետր տրամագծով: Քարտեզի բնօրինակը ոչնչացել է 2-րդ Համաշխարհային պատերազմի ընթացքում: Ձախի կարմիր ամրոցը կոչված է Հայաստան, որը տարածվում է Կապադովկիայից մինչև Կասպից ծով»: Դրանից ներքև, աջում պատկերված են Արարատները, որոնց վրա նստած է Նոյյան տապանը՝ Նոյ նահապետի պատկերով: Արարատի ձախ կողմի եկեղեցին, Սբ. Բարդուղիմեոսն է, իսկ դրա ձախի քաղաքն անվանված է «Հայաստանի Պարտավ քաղաքը»:
Մեծ և Փոքր Հայքերի քարտեզը՝ ըստ հույն աշխարհագրագետ և մաթեմատիկոս Կլավդիոս Պտղոմեոսի, որը նա շարադրել է երկրորդ դարում: Սա Պտղոմեոսի Աշխարհացույց քարտեզից Միջին արևելքի և Կովկասի տարածաշրջանի հատվածն է: Սև և Կասպից ծովերի միջև, Կովկասից հարավ գտնվող տարածքում, Եփրատից արևելք տեղադրված է Մեծ Հայքը, իսկ դրա անմիջական ձախում, Եփրատից արևմուտքում տեղադրված է Փոքր Հայքը:
Քարտեզը վերցված է Պտղոմեոսի Աշխարհագրության 1513թ. ընդօրինակումից, պատրաստված և տպարգրված Ֆրանսիայի Ստրասբուրգ քաղաքում:
Քարտեզը ներկայացնում է Մատենադարանի համար 6670 ձեռագիր Ժողովածուի «Աստղաբաշխություն» նյութից վերցված կենդանակերպի և մոլորակների ծիրերը, պատրաստված 1671թ.:
Աթանասեուս Կիրշերին (1601-1680թթ.) վառ երևակայությունով գիտնական էր, որի կարևոր գյուտերից է «Կախարդական Լապտերը» (Lanterna magica), իսկ գրքերից էլ հետաքրքրական է «Ընդերկրյա աշխարհը», ուր նա տալիս է բացատրություններ հրաբուխների ու մակընթացությունների մասին: Ամստերդամում 1675թ. հրատարակված նրա «Նոյյան Տապանը» գիրքն ունի երեք մաս՝ նախաջրհեղեղյան, ջրհեղեղի և դրան հաջորդող ժամանակների մասին: Այստեղ նա տալիս է գծագրություններ և ուրվանկարներ եռահարկ տապանի կառուցման վերաբերյալ, մարմնամասներով և սենյակների քանակով ու չափերով: Կենդանիների և թռչունների սենյակները գտնվում են առաջին և երրորդ հարկերում, շարված երկու շարքի վրա, իսկ ուտելիքի պահեստները միջին հարկում են: Տապանն ունի շուրջ 150 մետր երկարություն, 25 մետր լայնք ու 15 մետր բարձրություն: Գրքում կան տապանի վրա ներկա բոլոր կենդանիների ու թռչունների զույգերի պատկերները, բայց բացակա են միջատները:
Ջրհեղեղին հաջորդող ժամանակաշրջանի մասին նա տալիս է տարբեր գծագրություններ, որոնց մեջ է նաև Երկրային Դրախտի քարտեզը, որը գտնվում է Հայկական Բարձրավանդակի մոտ, Եփրատ և Տիգրիս գետերի միջև և որի դարպասներին պահակ են կանգնած զինյալ հրեշտակները: Կենդանիները բոլորը գտնվում են դրախտից դուրս, նրա մերձակայքում:
Հատված Յան Բատիստ Հոմանի 1737 թ. «Թուրքական կայսրություն» քարտեզից, հրատարակված 1748թ, Ս. Պետերբուրգում: Այստեղ ցուցադրված է Կովկասից հարավ գտնված տարածաշրջանը:
Հատված անգլիացի Ջոն Սենեքսի` Կովկասի 1742թ. քարտեզից, որը ֆրասնիացի Գիյոմ դե-Լիլի` Կովկասի 1730թ. քարտեզի պատճենն է: Քարտեզում «Հայաստան» անվանումը գրված է Էրզրումից մինչև Արաքս և Կուր գետերի խառնարանի մոտ, տարածված Արաքսի հյուսիսային և հարավային ափերին: Արաքսի հարավային ափին է տեղադրված պարսկական Ադերբիջան-Ատրպատական նահանգը, իսկ Կուրից հյուսիս ընկած տարածաշրջանը, ուր ներկայում տեղադրված է Ադրբեջանի հանրապետությունը, կոչված է «Շիրվան»:
Հայաստանի հարավային ծայրամասում է Վանա լիճը, իսկ հյուսիսային սահմանին մոտ է Սևանա լիճը:
«Օսմանյան կայսրություն» այս հայերեն քարտեզը տպագրվել է Վենետիկի Սբ. Ղազար Միաբանությունում 1787թ.: Քարտեզը նշում է այդ ժամանակներում Օսմանյան կայսրության նվաճած տարածքները: Հայաստանը պատկերված է բաժանված Օսմանյան և Պարսկական (Աճեմի) տերությունների միջև: Ճշգրիտ կերպով պատկերված են Վանա, Սևանա և Ուրմիա լճերը, ինչպես նաև Հայաստանի և Անատոլիայի կարևոր քաղաքները:
Որոշ անուններ և տեղանուններ տրված են հայերենով և օսմաներենով: Սուրբ Ղազար Մխիթարյան Միաբանության՝ հայ տպագրության մեջ կարևոր դեր ունեցած և մինչև այսօր աշխատող տպարանը 18-րդ և 19-րդ դարերում տպագրել է բազմաթիվ գրքեր հայերենով, ինչպես նաև այլ լեզուներով:
1821թ. պատրաստված ձեռագիր «Աշխարհագրություն» դասագրքից վերցված լուսնի փուլերի սխեմայական բացատրությունը:
Հայաստանը Արշակունիների օրոք, 3-5-րդ դդ., տարածված Եփրատից մինչև Կասպից ծով, մինչ Սասանյանների գրավումը: Քարտեզը պատրաստել է անգլիացի քարտեզագետ Ջոնսթոնը 1886 թվականին, Լոնդոնում:
Այս քարտեզը պատրաստել և ստորագրել է Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Նախագահ Վուդրո Ուիլսոնը 1920թ. օգոստոս ամսին: Քարտեզը պատրաստվել է, հիմնվելով Համաշխարհային առաջին պատերազմից հետո Ֆրանսիայի և Անգլիայի լոնդոնյան բանակցությունների և Սևրի Դաշնագրի վրա: Ամերիկային տրվել էր մանդատ դաշնագրի պայմանները իրականացնելու, բայց որոշումները այդպես էլ մնացին թղթի վրա:
Ըստ քարտեզի, Հայաստանին էր վերադարձվում Պատմական Հայաստանի հողամասերից 90,000 քառ. կիլոմետր տարածք, ուր ավելի քան երկու հազարամյակ անընդմեջ ապրել են հայերը, որի մեջ ներառվում էր շուրջ 400 կիլոմետր Սև ծովի ափերից: